Tác dụng của các chế phẩm thay thế kháng sinh trong chăn nuôi

Số lượng và lượng các chế phẩm thay thế kháng sinh ngày càng tăng cùng với nhu cầu sử dụng khi các chính phủ kiểm soát kháng sinh chặt chẽ hơn (Thacker, 2013; Rahman và cs., 2022). Tác dụng của mỗi loại chế phẩm được tóm tắt như sau (bảng 1).

Bảng 1. Một số loại chế phẩm thay thế kháng sinh tromg chăn nuôi

Xu & cs. (2021) đã sử dụng phương pháp phân tích hệ thống, tổng hợp từ 16 309 nghiên cứu về 11 loại chế phẩm thay thế kháng sinh trên lợn với 11 chỉ tiêu đầu ra. Nếu so sánh tác động kìm khuẩn, thứ tự tác dụng giảm dần: Peptide kháng khuẩn tương đường kháng sinh (tương đương nhau) > axit hữu cơ > chiết xuất từ thực vật. Tác dụng đến tăng trọng giảm dần theo thứ tự: Chiêt xuất từ thực vật > peptide kháng khuẩn > probiotic > vi lượng > axit hữu cơ > bacteriophage > lysozyme > zymin > oligosaccharide. Các axit hữu cơ, probiotic, vi lượng, lysozyme, và peptide tác dụng rõ hơn đến kích thước lông nhung biểu mô. Các chế phẩm chiết xuất từ thực vật, zymin, vi lượng, probiotic và axit hữu cơ cải thiện tốt hơn các chỉ số miễn dịch. Liều lượng bổ sung tối ưu của các chế phẩm peptide, bacteriophage, lysozyme, vi lượng, oligosaccharide, axit hữu cơ, thực vật, chế phẩm thực vật, probiotic và zymin lần lượt là 0,1%, 0,15%, 0,012%, 0,01%, 0,05%, 0,75%, 0,2%, 0,04%, 0,18%, và 0,1%.

Hạn chế và triển vọng của các phương pháp đánh giá chế phẩm thay thế kháng sinh trên vật nuôi

Chúng tôi đã thực hiện nghiên cứu tác dụng của một số chế phẩm thay thế kháng sinh trên lợn, trên gà khỏe thông qua đánh giá các chỉ số sản xuất (tăng trọng, thức ăn thu nhận, FCR); đánh giá cấu trúc niêm mạc ruột (tính toàn vẹn của niêm mạc, kích thước lông nhung và tuyến ruột); số lượng một số vi khuẩn đường ruột (Phạm Kim Đăng & cs., 2016; Nguyễn Đình Trình & cs., 2017; Nguyễn Thị Thơm & cs., 2017; Nguyễn Đình Trình & cs., 2018; Nguyễn Bá Tiếp & cs., 2023). Một số thí nghiệm được thực hiện trên gà mắc bệnh cầu trùng (Phạm Vũ Lực & cs., 2019) hoặc trên động vật thí nghiệm (Hoàng Trung Hưng và cs., 2023). Ảnh hưởng của probiotic đến một số chỉ số tiêu chảy trên lợn con cũng được đánh giá (Nguyễn Đình Trình & cs., 2018). Ngoài ra, tác dụng của chế phẩm chiết toàn phần từ Tô mộc trên gà mắc bệnh thực nghiệm do E. coli cũng được đánh giá (Nguyễn Tấn Đạt và Nguyễn Bá Tiếp, 2016). Từ những nghiên cứu thực nghiệm trên kết hợp với tham khảo nhiều công bố khác trên thế giới, những hạn chế về phương pháp đánh giá tác dụng của những sản phẩm thay thế kháng sinh cũng như triển vọng phát triển phương pháp hỗ trợ hoặc thay thế được tổng hợp và tóm tắt trong bảng 2.

Bảng 2. Hạn chế và triển vọng của các phương pháp đánh giá chế phẩm thay thế kháng sinh trên vật nuôi

Hầu hết các nghiên được thực hiện trên vật nuôi khỏe mạnh, rất ít nghiên cứu trên các đối tượng đang đang mắc bệnh hoặc có nguy cơ mắc bệnh (Phạm Vũ Lực & cs., 2019). Trong khi đó, kháng sinh có thể được dùng trong những trường hợp nguy cơ mắc bệnh cao. Hơn nữa, cùng một sản phẩm, tác dụng khác nhau theo lứa tuổi vật nuôi (Nguyễn Đình Trình & cs., 2017). Chính vì vậy, kiểm soát các yếu tố phi thí nghiệm sẽ gặp nhiều khó khăn hơn. Về liều lượng thử nghiệm, một số nhà phát triển sản phẩm lựa chọn liều tương đương liều khuyến cáo/liều hướng dẫn sử dụng nhưng quy mô của thí nghiệm có thể không làm rõ được lợi ích của chế phẩm (Nguyễn Bá Tiếp & cs., 2023).

Từ khi lợn châu Phi bùng phát, việc đánh giá tăng trọng theo tuần, theo từng cá thể rất khó thực hiện. Trọng lượng vật nuôi thí nghiệm thường chỉ được kiểm tra tại thời điểm bắt đầu và chung cho từng ô chuồng. Quá trình theo dõi chủ yếu phụ thuộc vào người chăm sóc của trang trại.

Đánh giá tác động đến hệ vi sinh vật đường ruột còn rất hạn chế. Chỉ vài loài vi khuẩn được xem là “có lợi” hoặc “có hại” được xác định trong khi số loài vi khuẩn trong đường ruột vô cùng phong phú với hàng trăm chi (Wei & cs., 2013). Chính vì vậy, mối tương tác giữa các vi khuẩn có thể coi như điều “bí ẩn”. Do đó, tăng hay giảm số lượng một loài vi khuẩn tại một thời điểm nào đó chưa chắc đã có ý nghĩa.

Đánh giá tính toàn vẹn của ruột và kích thước biểu mô ruột

Tính toàn vẹn của ruột và kích thước biểu mô ruột là chỉ tiêu được đánh giá trong rất nhiều nghiên cứu. Những khó khăn thường gặp trong quá trình thực hiện bao gồm: thời gian thực hiện, yêu cầu sự chắc chắn về kiến thức mô học và bệnh lý vi thể. Nói cách khác, các kết quả đánh giá chỉ tiêu này phụ thuộc rất nhiều vào yếu tố chủ quan. Trong tương lai, các ứng dụng phân tích hình ảnh hứa hẹn sẽ hạn chế được những điểm bất lợi này.

Kết luận

Mỗi phương pháp đánh giá chế phẩm bổ sung không kháng sinh đều có những hạn chế. Đặc biệt, đánh giá trạng thái niêm mạc và kích thước biểu mô ruột chịu ảnh hưởng của các yếu tố chủ quan. Đa số thử nghiệm được thực hiện trên vật nuôi khỏe mạnh, rất ít số liệu về tác dụng trong trạng thái nhiễm mầm bệnh hoặc có nguy cơ mắc bệnh. Do vậy, kết luận về khả năng thay thế kháng sinh trong phòng bệnh hay kích thích tăng trưởng của các chế phẩm có thể chưa chắc chắn. Có rất ít đánh giá ảnh hưởng của các chế phẩm đến môi trường và phúc lợi động vật. Các công nghệ ICT và trí tuệ nhân tạo có thể sẽ trợ giúp và làm giảm những hạn chế trên, tạo cơ sở cho sự phát triển các chế phẩm tốt hơn thay thế kháng sinh vì mục đích tăng trọng và phòng bệnh.

TS. Nguyễn Bá Tiếp

Khoa Thú y, Học viện Nông nghiệp Việt Nam

Tài liệu tham khảo (một số nghiên cứu của tác giả)

Hoàng Trung Hưng, Vũ Văn Cường, Đỗ Văn Hiếu, Nguyễn Thị Minh Phương, Phương Thiện Thương, Nguyễn Đức Hùng, Nguyễn Bá Tiếp (2023). Tạp chí Khoa học Nông nghiệp Việt Nam  21(8): 998-100.

Nguyễn Bá Tiếp và cs. (2013). Tạp chí y học thực hành, 820-830. 238-245.

Nguyễn Bá Tiếp, Đỗ Văn Hiếu, Nguyễn Thị Minh Phương, Phương Thiện Thương và Nguyễn Đức Hùng (2023). Tạp chí Khoa học Kỹ thuật Chăn nuôi  290 (7): 48-54

Nguyễn Đình Trình, Nguyễn Thị Dung, Trần Minh Hải, Vũ Đức Hạnh, Phạm Kim Đăng, Nguyễn Bá Tiếp (2018). Tạp chí Khoa học kỹ thuật Thú y, 25 (1): 64-69

Nguyễn Đình Trình, Nguyễn Thị Dung, Nguyễn Bá Tiếp, Phạm Kim Đăng (2017). Tạp chí KHKT Chăn nuôi, 219: 48-53

Nguyễn Thị Thơm, Nguyễn Đình Trình, Trần Minh Hải Nguyễn Bá Tiếp, Phạm Kim Đăng (2017). Tạp chí Khoa học kỹ thuật chăn nuôi, 220: 27-33.

Nguyễn Tuấn Đạt, Nguyễn Bá Tiếp (2016). Tạp chi khoa học Nông nghiệp Việt Nam 14(9): 1368-1376

Phạm Kim Đăng, Đặng Đình Trình, Nguyễn Hoàng Thịnh, Nguyễn Thị Phương Giang, Nguyễn Bá Tiếp (2016). Tạp chí Khoa học kỹ thuật chăn nuôi, 213: 40-46.

Phạm Vũ Lực, Trần Đức Hoàn, Trần Minh Hải, Nguyễn Bá Tiếp (2019). Tạp chí Khoa học kỹ thuật thú y 2019, 26(5): 71-78