Phản ứng stress ở cá và tôm: Thích nghi và không thích nghi

“Stress” là tình trạng cân bằng nội môi của sinh vật (cá, tôm) bị đe dọa hoặc bị xáo trộn do tác động của các yếu tố gây căng thẳng. Phản ứng stress ở cá, tôm được chia thành hai khái niệm được định nghĩa là “thích nghi” hoặc “không thích nghi”. Stress cấp tính thường do đánh bắt, vận chuyển hoặc thay đổi môi trường đột ngột được coi là thích nghi vì cá có nhiều khả năng phục hồi nhất. Phản ứng sinh lí chính trong quá trình này là nhận thức về trạng thái thay đổi của hệ thần kinh trung ương và giải phóng các hormone gây stress như cortisol và catecholamine vào tuần hoàn máu bởi hệ thống nội tiết của cá, tôm. 

Các hoạt động nuôi trồng thủy sản hiện nay thường xuyên khiến cá, tôm phải đối mặt với nhiều yếu tố gây stress cấp tính và điều này có khả năng ảnh hưởng tiêu cực đến tăng trưởng và tỷ lệ sống của cá. Trong nuôi trồng thủy sản thâm canh, các nguyên nhân gây căng thẳng phổ biến nhất bao gồm: vận chuyển, phân loại theo kích cỡ, cân cá, tăng mật độ nuôi và suy giảm chất lượng nước. 

Quy trình vận chuyển bao gồm một số yếu tố gây căng thẳng tiềm ẩn, chẳng hạn như như đánh bắt, bốc hàng, vận chuyển, dỡ hàng, chênh lệch nhiệt độ, thay đổi chất lượng nước và thả giống. Việc này có tác động đáng kể về sinh lý, có thể dẫn đến ức chế miễn dịch, tổn thương cơ hoặc thậm chí tăng tỷ lệ chết. Thao tác với cá, tôm trước khi vận chuyển (kéo, đánh lưới, xử lý, chất hàng) và thời gian vận chuyển được cho là một yếu tố gây stress nhất đối với cá, tôm. Việc giảm những thất thoát gây ra do quá trình vận chuyển đòi hỏi kiến thức về các yếu tố gây stress, mức độ stress và kết quả từ các thử nghiệm thực địa.

Hiện nay, phúc lợi của cá, tôm bị tổn hại do stress ngày càng trở thành mối quan tâm trong hoạt động đánh bắt, vận chuyển, nuôi trồng và nghiên cứu. Điều này không những có giá trị quan trọng trong thương mại quốc tế và mộtđiều kiện tiên quyết cần thiết để vận chuyển là duy trì sự sống là cá, tôm và chịu được phản ứng stress thấp.

Tinh dầu Melissa Officinalis: Giải pháp hiệu quả giảm stress cho cá và tôm trong quá trình vận chuyển 

Trong nghiên cứu hiện tại, chiết xuất Melissa ofcinalis L., một loại phụ gia an thần nhẹ, đóng vai trò chính trong việc làm dịu và giảm các triệu chứng của bệnh ở trên người (Awad và ctv, 2009). Tinh dầu Melissa ofcinalis là một loại phụ gia mới được sử dụng bổ sung vào trong nước để vận chuyển cá, tôm nhằm  mục đích làm giảm stress cấp tính và tăng tỷ lệ sống trên cá, tôm.

Tinh dầu Melissa ofcinalis chứa các hợp chất phenolic như citral, axit rosmarinic và flavonoid. Cơ chế hoạt động của nó liên quan đến axit rosmarinic (RA), một hợp chất ức chế hoạt động transaminase γ-aminobutyric axit (GABA) và làm chậm sự thoái hóa của GABA, do đó duy trì sự ổn định của nồng độ GABA trong sinh vật sống (cá, tôm).

Hình 1. Đặc tính chống viêm và tác dụng bảo vệ thần kinh của Melissa ofcinalis (Wisamzam và ctv, 2016)

Hàm lượng cortisol có thể giảm đi rõ ràng khi sử dụng chiết xuất Melissa ofcinalis làm phụ gia bổ sung trong quá trình vận chuyển cá, tôm sống (Souza, 2018). Đồng thời các hợp chất phenolic và flavonoid có trong Melissa ofcinalis có hoạt tính chống oxy hóa cao mà không gây độc tế bào và đã được sử dụng làm chất khử trùng và chất chống oxy hóa tự nhiên. Vì vậy, chiết xuất Melissa ofcinalis an toàn cho người sử dụng. Cá, tôm được vận chuyển trong điều kiện nhiệt độ thấp kết hợp bổ sung chiết xuất Melissa ofcinalis làm giảm rõ rệt các biểu hiện gây stress như mất nhớt, nhạt màu (cá); đục cơ (tôm) đồng thời cải thiện tỷ lệ sống sau quá trình vận chuyển và an toàn khi sử dụng liều cao hơn khuyến cáo. Ngoài ra, lợi nhuận thu được từ việc giảm căng thẳng trong quá trình vận chuyển cá, tôm sống có thể giúp người nuôi tiết kiệm chi phí từ 20-30%. 

Lợi ích kinh tế từ tinh dầu Melissa officinalis

Dựa trên các lợi ích mà chiết xuất Melissa mang lại và nhu cầu mang lại phúc lợi cho động vật thủy sản hiện nay. Norfeed đã nghiên cứu và phát triển sản phẩm với tên thương mại là Durelax®. Sản phẩm này có thành phần  là chiết xuất Melissa và Magiê hữu cơ giúp vật nuôi giảm stress trong quá trình vận chuyển và các hoạt động gây stress khác. 

Một thử nghiệm thực địa được thực hiện tại Việt Nam trên cá lăng Hemibagrus wyckioides (50-80g/cá) cho kết quả rất khả quan về việc ứng dụng chiết xuất Melissa ofcinalis trong quá trình vận chuyển cá sống.

Kết quả thử nghiệm thu được

Mục tiêu của thử nghiệm là ứng dụng của Durelax® trong vận chuyển cá sống và lợi ích kinh tế, giúp chủ trại cá giảm được tối đa 39% chi phí vận chuyển, cũng như bảo toàn được tỷ lệ sống cho đàn cá. Từ các kết quả tích cực trên, Durelax® là một giải pháp đầy hứa hẹn và sẽ góp phần hiệu quả trong việc vận chuyển cá, tôm sống và nâng cao phúc lợi động vật thủy sản.