[Tạp chí Chăn nuôi Việt Nam] – Việt Nam hiện có đàn gia súc, gia cầm lớn so với các nước trong khu vực Đông Nam Á với khoảng 13.752 trang trại chăn nuôi, trong đó, trang trại quy mô lớn chiếm 5,8% tổng số trang trại, trang trại quy mô vừa chiếm 31,3%, trang trại quy mô nhỏ chiếm 62,9%. Tuy nhiên, hoạt động giết mổ gia súc, gia cầm hiện đang còn nhiều khó khăn, bất cập cần được tháo gỡ. Cụ thể:

Giết mổ tập trung tại cơ sở đủ điều kiện vệ sinh, an toàn thực phẩm

Tỷ lệ cơ sở giết mổ nhỏ lẻ cao

Theo thống kê, hiện nay cả nước chỉ có 463 cơ sở giết mổ (CSGM) động vật tập trung (bao gồm: 21 CSGM trâu, bò; 246 CSGM lợn; 78 CSGM gia cầm; 10 CSGM dê, cừu và 108 CSGM hỗn hợp trên 2 loại động vật). Tuy nhiên, số CSGM nhỏ lẻ trên địa bàn cả nước hiện rất cao, có tới 24.654 CSGM động vật nhỏ lẻ (1.486 CSGM trâu, bò; 17.616 CSGM lợn; 4.817 CSGM gia cầm; 93 CSGM dê/cừu và 642 CSGM hỗn hợp trên 2 loại động vật). Hầu hết các cơ sở này không đáp ứng đủ điều kiện về cơ sở vật chất, trang thiết bị, quy trình giết mổ, bảo quản thực phẩm, việc kiểm soát tại CSGM nhỏ lẻ này mới đạt khoảng 18,6 %, dẫn đến nguy cơ cao về dịch bệnh và an toàn thực phẩm.

Việc quy hoạch và quản lý trong hoạt động giết mổ hiện còn nhiều bất cập, chưa hợp lý, thiếu sự phối hợp giữa các cơ quan chức năng trong việc quản lý hoạt động giết mổ. Hệ thống pháp luật về giết mổ còn nhiều lỗ hổng, chưa theo kịp với thực tế, việc xử lý vi phạm chưa nghiêm minh, chưa đủ sức răn đe.

Thiếu sự kiểm soát chặt chẽ của lực lượng chuyên môn

Việc quản lý hoạt động giết mổ nhỏ lẻ còn nhiều bất cập, chưa đồng bộ tại các địa phương. Nguyên nhân chủ yếu là các CSGM nhỏ lẻ, tự phát này nằm ở khắp các ngõ xóm, hoạt động giết mổ thất thường, không ổn định (hôm làm, hôm không theo nhu cầu của người chăn nuôi hoặc theo nhu cầu của người kinh doanh); ở nhiều địa phương do người hành nghề đi giết mổ cơ động khi có nhu cầu của người chăn nuôi; thực tế chủ nuôi chỉ cần đun nước sôi để thực hiện việc giết mổ ngay tại gia đình, sau khi giết mổ xong vận chuyển thẳng đến nơi bán.

Thực trạng việc giết mổ gia súc, gia súc gia cầm tại gia đình thường về đêm hoặc sáng sớm, không cần trang thiết bị lớn, dụng cụ đơn giản (thưởng chỉ có dao mổ, xô, chậu ..), có thể giết mổ ngay tại cửa chuồng, sân bể, khoảng đất rộng quanh khu vực chuồng nuôi, ô nhiễm môi trường là điều khó tránh khỏi. Hơn nữa, chủ nuôi và người giết mổ không thực hiện việc khai báo với cơ quan chức năng nên việc kiểm soát của chính quyền địa phương và lực lượng chuyên môn rất khó.  

Bên cạnh đó, lực lượng kiểm soát chuyên môn, hệ thống thú y hiện đang không đủ nhân lực, nhiều nơi cấp huyện không còn thệ thống thú y (theo Luật Thú y) là trạm Thú y (hoặc Trạm Chăn nuôi và Thú y cấp huyện) mà là Trung tâm Dịch vụ Nông nghiệp cấp huyện nên việc quản lý nguồn nhân lực để thực hiện việc kiểm dịch, kiểm soát giết mổ, kiểm tra vệ sinh thú y trên địa bàn rất khó khăn, nhiều bất cập. Lực lượng này cũng không đủ để kiểm soát hoạt động giết mổ nhỏ lẻ tại khu vực quản lý trên địa bàn dẫn đến nhiều vi phạm về điều kiện vệ sinh thú y, an toàn thực phẩm.

Nhận thức của người tiêu dùng

Một bộ phận người tiêu dùng vẫn chuộng mua thịt tại các CSGM nhỏ lẻ vì giá rẻ, tiện lợi, chưa quan tâm đầy đủ đến chất lượng và an toàn thực phẩm. Nhiều người tiêu dung vẫn thích sử dụng thịt nóng (ngay sau giết mổ), dễ rãi với thịt gia súc, gia cầm sau giết mổ không rõ nguồn gốc, chưa qua kiểm soát của lực lượng chuyên môn. Trong hoạt động giết mổ gia cầm, tập quán thói quen của người tiêu dùng vẫn sử dụng gà trong hoạt động cúng lễ ngày rằm, ngày lễ, ngày giỗ… nên việc mua bán, giết mổ gia cầm tại chợ truyền thống, chợ cóc, chợ tạm vẫn thường xuyên diễn ra, rất khó kiểm soát.

Hỗ trợ đầu tư cho các CSGM tập trung

Hiện nay, chính sách hỗ trợ đầu tư cho các CSGM tập trung đã có nhưng chưa phù hợp, khi triển khai rất khó, thiếu hiệu quả. Một số nơi có chính sách nhưng thủ tục rườm rà, không thu hút được doanh nghiệp đầu tư cho hoạt động giết mổ tập trung, khó khăn trong việc tiếp cận nguồn vốn vay. Nguồn nhân lực và tài chính không đảm bảo đầu tư, quá tốn kém cho CSGM đủ điều kiện (đặc biệt việc xử lý môi trường, trang thiết bị đủ tiêu chuẩn, thuế đất, giải phóng mặt bằng…) từ đó phí giết mổ công nghiệp và giết mổ nhỏ lẻ tự do quá chênh lệch.

Hệ lụy của hoạt động giết mổ nhỏ lẻ chưa kiểm soát

Sản phẩm động vật không rõ nguồng gốc, chưa được kiểm soát sau giết mổ khi người tiêu dùng sử dụng trước hết ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng. Nguy cơ bùng phát dịch bệnh từ động vật sang người rất cao do điều kiện vệ sinh, an toàn thực phẩm tại các CSGM nhỏ lẻ không đảm bảo. Nguy cơ ngộ độc thực phẩm do thịt động vật bị nhiễm khuẩn, ký sinh trùng, dư lượng hóa chất độc hại. Gây thiệt hại về kinh tế, chi phí điều trị dịch bệnh, ngộ độc thực phẩm, ảnh hưởng đến năng suất lao động…

Người tiêu dùng mất niềm tin vào chất lượng thịt, dẫn đến giảm sút nhu cầu tiêu dùng, ảnh hưởng đến ngành chăn nuôi và giết mổ. Đặc biệt, mất thị trường xuất khẩu, các thị trường khó tính sẽ áp dụng các biện pháp hạn chế nhập khẩu thịt từ Việt Nam nếu không đảm bảo an toàn thực phẩm. Uy tín ngành chăn nuôi bị ảnh hưởng, nhất là việc xuất khẩu thịt sang các thị trường quốc tế.

Gây ảnh hưởng đến uy tín của ngành chăn nuôi, cạnh tranh không lành mạnh, các CSGM nhỏ lẻ vi phạm quy định cạnh tranh không lành mạnh với các CSGM tập trung có uy tín. Từ thực tiễn trên, khi thịt động vật, sản phẩm động vật từ các CSGM vi phạm có thể bị tiêu hủy, gây lãng phí tài nguyên. Chi phí cho công tác quản lý, thanh tra, kiểm tra, xử phạt vi phạm tăng cao. Bên cạnh đó, còn gây cản trở sự phát triển kinh tế, các doanh nghiệp e dè, hạn chế không đầu tư vào ngành giết mổ do môi trường kinh doanh không minh bạch, an toàn thực phẩm không đảm bảo do chi phí giữa giết mổ nhỏ lẻ và giết mổ tập trung hiện nay chênh lệch quá cao. Ngành chăn nuôi và giết mổ có thể bị ảnh hưởng tác động thị trường tiêu thụ, dẫn đến giảm tốc độ tăng trưởng kinh tế.

Giải pháp trọng tâm giảm thiểu hoạt động giết mổ nhỏ lẻ, tăng giết mổ tập trung có kiểm soát

Tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật: Trước mắt các tỉnh, thành phố cần thực hiện tốt “Chiến lược phát trển chăn nuôi giai đoạn 2021-2030 và tầm nhìn đến 2045” theo Quyết định của Thủ tướng Chính phủ (Quyết định 1520 ngày 6/10/2020) trong đó có đề án “Phát triển công nghiệp giết mổ chế biến và  thị trường sản phẩm chăn nuôi đến năm 2030”. Quy hoạch lại mạng lưới CSGM, tập trung vào các CSGM tập trung, hiện đại. Có thể thí điểm cho hoạt động giết mổ gia cầm tại các trung tâm chợ lớn, khu đô thị nhưng đảm bảo có kiểm soát.

Có chính sách đặc thù ưu đãi hỗ trợ các CSGM tập trung: Về nguyên lý chung, khi tăng số CSGM tập trung sẽ giảm nhanh CSGM nhỏ lẻ. Thực tế, để xây dựng CSGM tập trung là rất tốn kém, nhất là hệ thống xử lý môi trường và trang thiết bị, công nghệ tiến tiến đủ tiêu chuẩn. Bên cạnh đó, còn nhiều khó khăn, bất cập về chính sách đất đai, thuế, xây dựng vùng nguyên liệu, rất cần có chính sách ưu đãi để thu hút doanh nghiệp đầu tư cho hoạt động này. Đặc biệt, các doanh nghiệp hiện nay đang có xu thế xây dựng liên kết chuỗi từ chăn nuôi gắn với giết mổ, sơ chế, chế biến để nâng cao hiệu quả đầu tư, vì vậy, cần có chính sách ưu đãi để thu hút sự đầu tư của các doanh nghiệp.

Giải quyết “khoảng trống” quản lý: Phân cấp rõ trách nhiệm quản lý hoạt động giết mổ cho các cấp chính quyền địa phương. Xây dựng đội ngũ cán bộ quản lý có chuyên môn, nghiệp vụ về giết mổ động vật, an toàn thực phẩm, nhất là ở cấp huyện, cấp xã khi có sự biến động về tổ chức đối với hệ thống thú y cơ sở (Trung tâm Dịch vụ Nông nghiệp cấp huyện).

Áp dụng công nghệ: Áp dụng công nghệ thông tin vào quản lý hoạt động giết mổ, truy xuất nguồn gốc động vật, sản phẩm động vật. Đây là hoạt động quản lý trong hệ thống “Công nghệ chuyển đổi số ngành Nông nghiệp” hiện đã và đang được quan tâm thực hiện theo đúng chỉ đạo của Chính phủ.  Cập nhật chia sẻ thông tin về vận chuyển, cấp giấy chứng nhận kiểm dịch vận chuyển động vật (giống, động vật làm thương phẩm, sản phẩm động vật…) giữa các tỉnh, thành trong cả nước để nâng cao hiệu quả kiểm soát động vật, sản phẩm động vật.  

Tăng cường thanh tra, kiểm tra: Tăng cường thanh tra, kiểm tra hoạt động giết mổ, đặc biệt là đối với các CSGM nhỏ lẻ. Áp dụng các biện pháp xử phạt nghiêm  đối với các hành vi vi phạm. Gắn trách nhiệm người đứng đầu chính quyền địa phương, không để tình trạng giết mổ nhỏ lẻ, nhất là tại các thôn, xóm, xã, phường, thị trấn. Đồng thời nhân rộng các mô hình điển hình về giết mổ tập trung, kiểm soát chặt sản phẩm đầu vào tại các siêu thị, chợ kinh doanh  buôn bán sản phẩm động vật là động lực buộc người kinh doanh sử dụng sản phẩm động vật có nguồn gốc tìm về các cơ sở  giết mổ đủ điều kiện.

Đổi mới các hình thức truyền thông: Nâng cao nhận thức người tiêu dùng, người chăn nuôi trong hoạt động giết mổ, chế biến thông qua hoạt động truyền thông, tập huấn cho người dân. Trong đó, đẩy mạnh hoạt động tập huấn, phổ biến pháp luật tại các cơ sở, các chủ hộ kinh doanh tại các siêu thị, chợ truyền thống. Phát huy mạnh hệ thống chính quyền và các tổ chức xã hội từ cơ sở (nông dân, phụ nữ, thanh niên, tổ dân phố…) để cả hệ thống vào cuộc, ngăn chặn, hạn chế hoạt động giết mổ không đủ điều kiện.

Giảm thiểu giết mổ nhỏ lẻ và tăng cường giết mổ tập trung là nhiệm vụ quan trọng để đảm bảo an toàn thực phẩm và sức khỏe cộng đồng trong thời gian tới. Cần có sự chung tay góp sức của các cấp chính quyền, cơ quan chức năng, doanh nghiệp và người dân để thực hiện hiệu quả mục tiêu này. Việc xây dựng một cơ chế quản lý phù hợp, đặc biệt là giải quyết “khoảng trống” quản lý đối với giết mổ nhỏ lẻ, đóng vai trò quan trọng trong việc đưa ra giải pháp cho bài toán nan giải này.

TS. Nguyễn Ngọc Sơn

Phó Chủ tịch thường trực Hội Chăn nuôi Việt Nam